Wiecie, które budowle na Ziemi są najstarsze? Chwilkę pomyślcie… Może piramidy w Egipcie? Pierwsza spośród nich, piramida Dżesera w Sakkarze została wzniesiona jakieś 2650 lat przed naszą erą, czyli prawie 5000 lat temu. Z tego samego okresu pochodzą piramidy w Caral, we współczesnym Peru. Ale to nie pierwsze budowle, wcale nie. Hm, to może Stonehenge? Ta megalityczna konstrukcja pojawiła się na świecie jeszcze wcześniej, bo około 2900 lat p.n.e. Jednak to znowu nie ona. Od Stonehenge starsze są chociażby megalityczne świątynie Malty, których najdawniejsze fragmenty pochodzą sprzed 4000 lat p.n.e. I od kompleksu w Malcie da się jednak znaleźć starsze budowle. Czyżbyście się już zmęczyli? No dobrze, nie będziemy Was trzymać w niepewności, bo pewnie już się domyśliliście, że najstarsza znana konstrukcja wzniesiona ręką człowieka znajduje się w Turcji. Nosi nazwę Göbekli Tepe (w wolnym tłumaczeniu, “Brzuchate Wzgórze”), mieści się na północny-wschód od miasta Şanlıurfa na południu Turcji i pochodzi sprzed ok. 10 000 lat p.n.e. Czyli kamienne kamienne kolumny, rzeźby i półki, które możecie na własne oczy zobaczyć podczas wycieczki na wschód, mają tych lat ponad 12 000. Są starsze niż jakakolwiek postać historyczna, którą pamiętacie ze szkoły, a ludzie odpowiedzialni za ich stworzenie nawet nie potrafili jeszcze lepić garnków, ba, nie wznosili jeszcze własnych osad, tylko bezustannie przenosili się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu jedzenia.
Czas kamienia
Ale jeśli ludzie w epoce neolitu, bo o niej mówimy, gdy wspominamy Göbekli Tepe, nie mieli jeszcze własnych domostw, to po co im były te okrągłe komnaty, olbrzymie filary w kształcie litery T, ściany wypełnione płaskorzeźbami i posągi zwierząt? W kompleksie nie odnaleziono grobów ani śladów stałego osadnictwa, więc w ślad za Klausem Schmidtem, archeologiem odpowiedzialnym za rozsławienie Göbekli Tepe, możemy wierzyć, że budowla była pierwszą wielką świątynią. Łowcy-zbieracze nie zamieszkiwali jej więc, ale cyklicznie gromadzili się w środku, by oddawać cześć siłom, których nazw nigdy nie będziemy w stanie poznać. Być może to właśnie tam, na wschód od Urfy powstała pierwsza zorganizowana religia.
Co ciekawe, początkowo znalezisko nie wywołało większego zainteresowania. Gdy w 1963 roku odkrył je amerykańsko-turecki zespół archeologów, krótko zaklasyfikowane ja jako prawdopodobnie bizantyjskie ruiny. Dopiero w 1994 zainteresował się nim Klaus Schmidt z Niemieckiego Instytutu Archeologii, a w następnym roku podjął badania, które zmieniły oblicze światowej archeologii.
Znaczenie Göbekli Tepe
Minęło wiele lat, a jedynie skromną część kompleksu udało się odkopać i przedstawić publicznie, w dodatku w 2014 na zawał zmarł przewodzący badaniom Klaus Schmidt. Göbekli Tepe nadal stawia więcej pytań, niż przedstawia rozwiązań. Nadal nie możemy być pewni, że interpretacja niemieckiego archeologa była słuszna. Według innej w budynku nie mieściła się świątynia, ale centrum pogrzebowym, gdzie zwłoki wystawiano na żer padlinożernych ptaków, które mogłyby je w ten sposób “oczyścić” z ziemskiej skazy. Jakikolwiek był powód powstania pierwszej megalitycznej budowli, wiemy jedno – żeby przedsięwzięcie się powiodło, musieli się tam na wielką skalę zorganizować ludzie, którzy wcześniej znali tylko rozproszenie i walkę o przetrwanie. Być może to tam powstało więc pierwsze społeczeństwo, pierwsza cywilizacja z prawdziwego zdarzenia.
Świat nauki z wolna akceptuje swoje odkrycia i musiało minąć ponad dwadzieścia lat, nim Göbekli Tepe trafiło na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W ślad za tym wydarzeniem 2019 został ogłoszony w Turcji rokiem Göbekli Tepe, co zaowocowało nie tylko potężnym napływem zagranicznych oraz miejscowych turystów (w tym oczywiście armii wycieczek szkolnych), ale i produkcją takich filmów jak Rafadan Tayfa 2: Göbekli Tepe czy Atiye. Pierwszy z wymienionych to przeznaczona dla dzieci, wypełniona przygodami animacja, której poprzedniczka biła rekordy popularności w naszym ulubionym kraju; drugi z kolei, z Beren Saat w roli głównej, jest nieco paranormalnym serialem, z którym polscy widzowie zapoznać się mogą za pośrednictwem serwisu Netflix. Choć może i daleko im od naukowości, to obydwa gorąco polecamy, bo przecież nic tak nie wspomaga nauki języka, jak potężna dawka kultury.
Jeśli nadal jesteście głodni wiedzy… albo rozrywki, to skorzystajcie z naszych drobnych wskazówek:
Atiye – zwiastun serialu
Gobekli Tepe: The World’s First Temple? – artykuł w Smithsonian Magazine
Klaus Schmidt, tłum. Bogdan Baran, Budowniczowie pierwszych Świątyń, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa (2010)
ŞANLIURFA İL KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜĞÜ – Oficjalna strona oddziału Ministerstwa Kultury i Turystyki
Rafadan Tayfa Göbeklitepe şarkısı! – piosenka z filmu animowanego
The Tepe Telegrams (blog prowadzony przez archeologów zajmujących się Göbekli Tepe)
What is Goebekli Tepe – wystąpienie Klausa Schmidta na TEDx
Anna Banasiak
